pag 1 - 2

Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting grepen diep in, ook op de religieuze verhoudingen in Nederland. De nazi’s maakten een einde aan het verzuilde maatschappelijke bestel. In augustus 1941 verbood aartsbisschop Johannes de Jong (1885-1955) katholieken om lid te worden van schijnbaar neutrale organisaties, die feitelijk direct onder invloed van de bezetter stonden.

Voor de invloed van totalitaire ideologieën (van rechtse snit) als het nationaal-socialisme en  (van linkse snit) het communisme waren de katholieke kerkleiders al vóór de oorlog beducht geweest. Het fascisme bleek vooral op de radicale katholieke jongeren aantrekkingskracht uit te oefenen, die het katholicisme en de katholieke voormannen tijdens het Interbellum fel hadden bekritiseerd. Zij zetten de toon in fascistische splintergroeperingen als Verdinaso en Zwart Front , die uiteindelijk tegen het nationaal-socialisme gingen aanschurken. Maar het bleef niet tot deze relatief kleine, spraakmakende groep beperkt. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1935 behaalde de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) van Anton Mussert 8% van de stemmen. Naar bleek had ruim 11% van de kiezers in het nagenoeg homogeen katholieke Limburg op deze partij gestemd.

Bisschoppelijke brieven uit 1934, 1936 en 1941 stelden zware (kerkelijke) sancties op het lidmaatschap van de NSB. Zulk afwijkend stemgedrag bedreigde de eenheid in de katholieke gemeenschap. Bovendien onderschatte men de ideologische concurrentie van het nationaal-socialisme niet, dat zich van allerlei rituelen bediende met een religieuze lading.

In 1941 maakte aartsbisschop De Jong ondubbelzinnig duidelijk dat collaboratie met de nazi’s ontoelaatbaar was. Aan leden van collaborerende bewegingen en daaraan gelieerde organisaties werden de sacramenten geweigerd. Alleen als men voor eigen leven of dat van naasten moest vrezen, kon enige coöperatie door de vingers worden gezien. De bisschoppen spraken zich bovendien vanaf 1942 expliciet uit tegen de verplichte tewerkstelling van Nederlandse mannen in Duitsland (Arbeitseinsatz) en tegen de vervolging en deportatie van joodse landgenoten. In het georganiseerde en gewapende verzet waren katholieken (ten opzichte van vooral de orthodox gereformeerden) relatief ondervertegenwoordigd. Maar daarbij moet bedacht worden dat katholieke verzetsactiviteiten vaak langs vertrouwde lijnen van parochies, kloosters, grote gezinnen liepen en daardoor minder opvielen.

Onder druk van de bezetting ontstond in 1941 het Inter-Kerkelijk Overleg, waarin voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis protestantse en katholieke kerkleiders met elkaar overlegden. Overleg tussen katholieken en protestanten was er ook in de gijzelaarskampen in de seminaries Haaren (NB) en Sint-Michielsgestel. Daar gijzelden de nazi’s de (mannelijke) intellectuele, politieke en culturele elite van Nederland als represaille voor de internering van Duitsers in Nederlands-Indië. De gijzelaars ontwikkelden nieuwe visies op een onverzuild politiek bestel, maar dit ‘doorbraak’-denken kreeg na 1945 weinig voet aan de grond.

pag 1 - 2

P. Luykx, ‘Katholieken en fascisme in Nederland. Kanttekeningen bij de historiografie’, in: idem, Andere katholieken. Opstellen over Nederlandse katholieken in de twintigste eeuw (Nijmegen 2000)284-313.

C. Hilbrink, De Ondergrondse. Illegaliteit in Overijssel 1940-1945 (Den Haag 1998).
M. Poorthuis en T. Salemink, Een donkere spiegel. Nederlandse katholieken over joden.
Tussen antisemitisme en erkenning 1870-2005 (Nijmegen 2005).

Over katholieken en fascisme:

L.M.H. Joosten, Katholieken en fascisme in Nederland 1920-1940 (Hilversum/Antwerpen 1964).

J.L. Schippers, Zwart en Nationaal Front: Latin orientated righ-radicalism in the Netherlands (1922-1946) (Amsterdam 1986);

Ad van den Oord, ‘Tegen de “baantjesgasten” van de staat: collectieve acties van het volksfascisme Zwart Front in Oisterwijk tijdens de jaren dertig’, Noordbrabants historisch jaarboek 11 (1994) 11-40.

Meer in het algemeen interessant voor relaties tussen religie en oorlog:

H. Blom, L. Gevers en P. Luykx (eds.), Religie: godsdienst en geweld in de twintigste eeuw. Zeventiende jaarboek van het Nederlands Instituut voor Ooorlogsdocumentatie (Zutphen 2006).